Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego

Program ochrony zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidów Zachodnich

Uzasadnienie przystąpienia do realizacji programu i jego główny cel

Beskidy Zachodnie odznaczają się wysokimi wartościami przyrodniczymi, kulturowymi i krajobrazowymi. Krajobraz kulturowy Beskidów Zachodnich ukształtowany został w toku długo trwających procesów przyrodniczych i historycznych. W wyniku presji człowieka zagospodarowywano coraz wyższe partie gór, a obszar puszczy systematycznie kurczył się. Działalność człowieka w górach mająca na celu pozyskiwanie określonych zasobów przyrodniczych, przybierała w czasie historycznym różne formy i natężenie. Jej efektem jest występowanie nieleśnych zbiorowisk roślinnych, którymi są na wpół naturalne łąki i pastwiska powstałe dzięki długoletniej działalności rolniczej. W składzie botanicznym tych zbiorowisk występują głównie rodzime gatunki roślin, zwykle światłolubnych.

W ostatnich latach w związku z nieopłacalnością gospodarki pasterskiej, następuje proces zaniku łąk i pastwisk, co powoduje znaczne zmiany krajobrazu kształtowanego przez człowieka od kilku stuleci. Intensywność zmian wymaga kompleksowego i przemyślanego podejścia do jego kształtowania i ochrony. Działania te powinny dotyczyć przede wszystkich tych elementów krajobrazu, które ulegały w ostatnich kilkudziesięciu latach największym przemianom. Tymi elementami są użytki zielone (łąki i pastwiska). Z przyrodniczego, ekologicznego i turystycznego punktu widzenia ich zanikanie jest procesem niekorzystnym. Zmniejsza się bioróżnorodność środowiska przyrodniczego, a także maleje atrakcyjność krajobrazowa. Istnienie obszarów nieleśnych wpływa na zmienność otoczenia i kontrastowość form, jak również ułatwia percepcję krajobrazu. Wielogatunkowe zbiorowiska tworzące użytki zielone urozmaicając krajobraz są źródłem przeżyć estetycznych. Zalesianie, szczególnie widokowych łąk, polan i hal beskidzkich, względnie pozwalanie na ich samozalesianie należy uznać za niewłaściwe i niepożądane.

W związku z powyższym Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego przystępuje do realizacji Programu Ochrony Zbiorowisk Nieleśnych na terenie Beskidów Zachodnich. Głównym celem programu jest utrzymanie bioróżnorodności poprzez realizowanie kompleksowych zabiegów czynnej ochrony na terenach nieleśnych. Zachowanie bioróżnorodności obszarów województwa śląskiego jest celem wymienionym w Programie Ochrony Środowiska dla Województwa Śląskiego do roku 2013 z uwzględnieniem perspektywy do roku 2018, Cel ten stanowi podstawę realizacji zasady zrównoważonego rozwoju umożliwiającej zharmonizowany rozwój gospodarczy i społeczny zgodny z ochroną walorów środowiska.

          Cele szczegółowe:

Na realizację głównego celu programu składają się następujące cele szczegółowe:

-        czynna ochrona istniejącej populacji z licznie występującymi gatunkami roślin i zwierząt,

-        zachowanie różnorodności biologicznej,

-        ochrona rzadkich i chronionych gatunków zwierząt poprzez utrzymanie ich naturalnych siedlisk i miejsc występowania,

-        zapobieganie wtórnej sukcesji,

-        określenie działań zmierzających do poprawy warunków siedliskowych rozpoznanych cennych gatunków,

-        odsłonięcie walorów widokowych i zachowanie urozmaiconego krajobrazu,

-        podnoszenie świadomości społecznej,

-        zapewnienie wdrażania dobrej praktyki w zarządzaniu zasobami przyrodniczymi.

 

Użytki zielone występują w różnych strefach wysokościowych. Do ochrony przewiduje się obszary położone na różnej wysokości nad poziomem morza. Przy ich wyborze brane będą pod uwagę ich wartości przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe.

Zadania wchodzące w skład programu

Na realizację Programu Ochrony Zbiorowisk Nieleśnych na terenie Beskidów Zachodnich składają się trzy zadania:

- Zadanie „Kwietne Łąki” – zadanie pilotażowe przewidziane do realizacji na okres 2012-2016,

- Zadanie „Ochrona ekosystemów łąkowych Beskidzkich Parków Krajobrazowych” – zadanie pilotażowe stanowiące rozszerzenie zadania „Kwietne Łąki”,

- Zadanie „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych”.

            Zadania pilotażowe

Celem zadań pilotażowych jest uzyskanie informacji o możliwościach i uwarunkowaniach przyrodniczych, społecznych i gospodarczych realizacji głównego zadania pn. „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych”. Przewiduje się wytypowanie obszarów do działań z zakresu ochrony czynnej w różnych strefach wysokościowych, co umożliwi porównanie efektów ochrony czynnej z halami wysokogórskimi i wysunięcie wniosków merytorycznych odnośnie możliwości prowadzenia zabiegów ochrony czynnej także na terenach niżej położonych. W przypadku zadania „Kwietne Łąki” adresatem jest lokalna społeczność. W wyniku jego realizacji przewiduje się podniesienie świadomości ekologicznej w zakresie problemu wymierania i potrzeby ochrony roślinności nieleśnej. Podstawowe znaczenie dla realizacji zadania ma udział społeczności lokalnej – właścicieli działek przewidzianych do działań z zakresu ochrony czynnej, którzy na podstawie zawartych umów cywilno-prawnych wykonać mają określone czynności mające na celu ochronę zbiorowisk nieleśnych.

W przypadku zadania „Kwietne Łąki” obszary przeznaczone do działań z zakresu ochrony czynnej wytypowane zostaną na terenie gminy Jeleśnia. Obszary chronione w ramach zadania „Ochrona ekosystemów łąkowych Beskidzkich Parków Krajobrazowych” wytypowane zostaną na terenie gmin: Istebna, Jeleśnia, Milówka, Rajcza Ujsoły i Wisła.

           Zadanie „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych”.

Zadanie pn. „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych” realizowane będzie w oparciu o Instrument Finansowy LIFE+. Jest to jedyny instrument finansowy Unii Europejskiej koncentrujący się wyłącznie na współfinansowaniu projektów w dziedzinie ochrony środowiska. Jego głównym celem jest wspieranie procesu wdrażania wspólnotowego prawa ochrony środowiska, realizacja polityki ochrony środowiska oraz identyfikacja i promocja nowych rozwiązań dla problemów dotyczących ochrony środowiska. W szczególności, LIFE+ wspiera wdrażanie szóstego Programu Działania Środowiskowego Wspólnoty (6th EAP, 2002–2012), włącznie z jego strategiami tematycznymi, oraz zapewnia wsparcie finansowe dla środków i przedsięwzięć wnoszących wartość dodaną w dziedzinie ochrony przyrody i środowiska państw członkowskich UE. Instrument finansowy LIFE+ jest bardzo wymagającym programem, obejmującym różnorodne zagadnienia poczynając od ochrony przyrody i różnorodności biologicznej, przez zmiany klimatu, ochronę powietrza, ochronę gleb i wód, przeciwdziałanie hałasowi, ochronę zdrowia aż po działania mające na celu wzrost świadomości społecznej w dziedzinie środowiska. Planowane przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego zadanie wpisuje się pierwszy komponent Instrumentu pn. „Przyroda i różnorodność biologiczna” W ramach tego komponentu przewiduje się finansowanie projektów związanych z ochroną, zachowywaniem lub odbudową naturalnych ekosystemów, naturalnych siedlisk, dzikiej flory i fauny oraz różnorodności biologicznej, włącznie z różnorodnością zasobów genetycznych, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów NATURA 2000.
Podkomponent Przyroda skupia się na realizacji postanowień dwóch dyrektyw unijnych: nr 79/409/EC, w sprawie ochrony ptaków tzw. „ptasiej” i nr 92/43/EEC, w sprawie ochrony siedlisk, tzw. „siedliskowej”. Podkomponent różnorodność biologiczna finansuje innowacyjne i demonstracyjne projekty przyczyniające się do realizacji celu określonego w Komunikacie Komisji Europejskiej COM (2006) 216 „Zatrzymanie procesu utraty różnorodności biologicznej na obszarze Europy do roku 2010 i w przyszłości – utrzymanie usług ekosystemowych na rzecz dobrobytu człowieka”.

      Celem zadania jest:

- zachowanie różnorodności biologicznej terenów Ostoi Natura 2000 Beskid Śląski (240005) oraz Beskid Żywiecki (240006) w oparciu o gospodarkę pasterską, usuwanie samosiewów drzew i krzewów wraz z usunięciem biomasy, koszenie ręczne i mechaniczne roślinności łąkowej i murawowej wraz z usunięciem biomas,

- zachowanie i odbudowa typów siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG: zachodniokarpackie murawy bliźniczkowe 6230-2*, górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie 6510 (Arrenatherion elatioris) (ujęte w działaniu CC1-CC5),

- objęcie czynną ochroną stanowisk roślin wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: dzwonka piłkowanego 4070* (Campanula serrata subsp. serrata), tojad morawski 4109 (Aconitum firmum moravicum),

- ochrona związanych ze zbiorowiskami nieleśnymi gatunków zwierząt wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: wilk (Canis lupus), niedźwiedź brunatny (Ursus arctos); darniówka tatrzańska (Microtus tatricus), głuszec (Tetrao urogallus), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), puchacz (Bubo bubo), biegacz gruzełkowaty (Carabus variolosus);

- zachowanie otwartego krajobrazu,

- wdrożenie na obszarach NATURA 2000 programów rolno-środowiskowych wspieranych przez Unię Europejską, z uwzględnieniem wymagań gatunków docelowych,

- podnoszenie świadomości społecznej oraz zapewnienie wdrażania dobrej praktyki w zarządzaniu zasobami przyrodniczymi Natura 2000 (część edukacyjna przedsięwzięcia skierowana będzie do mieszkańców okolic obszarów projektu, rolników, uczniów, turystów i innych zainteresowanych; działania edukacyjne zrealizowane będą poprzez organizowanie konferencji,

- monitoring przyrodniczy zbiorowisk podlegających ochronie w ramach projektu: weryfikacja stanu zerowego oraz monitoring podczas realizacji i po zakończeniu projektu.

Finansowanie zadań w ramach Programu ochrony zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidów Zachodnich

 

Nazwa zadania	Kwota	Źródło finansowania	Czas realizacji
Kwietne Łąki – zadanie pilotażowe	861.997 zł	Dotacja celowa „Żywiec Zdrój” S.A. dla Województwa Śląskiego	2012-2016
Ochrona ekosystemów łąkowych Beskidzkich Parków Krajobrazowych – zadanie pilotażowe	Ok. 1.000.000 zł	max do 80 % -NFOŚiGW/WFOŚiGW (800.000 zł) min. 20% - wkład własny (200.000 zł)	2013-2016
Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych	Ok. 9.000.000 zł	50% - Instrument finansowy Life+ (4.500.000 zł) 45% - NFOŚiGW (4.150.000 zł) 5% - wkład własny (350.000 zł*)	2013-2017

*- uchwała 1566/159/IV/2012 Zarządu Województwa Śląskiego z dnia 12.06.2012 r. w sprawie wyrażenia zgody na złożenie przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego wniosku w ramach Instrumentu Finansowego LIFE+ wraz z Programem priorytetowym „Współfinansowanie LIFE+” do NFOŚiGW w Warszawie i zabezpieczenia wkładu własnego.

 

Rodzaje stosowanych zabiegów ochronnych – opis ogólny

W celu ochrony zbiorowisk nieleśnych stosować można następujące zabiegi ochronne:

a)koszenie (mechaniczne bądź ręczne),

b)wypas owiec,

c)usuwanie podrostów drzew i krzewów oraz odpowiednie formowanie zadrzewień i zakrzewień,

d)kształtowanie stref ekotonalnych na granicy lasu i ekosystemów nieleśnych,

e)ochrona oraz tworzenie specyficznych biotopów dla roślinności i fauny, jak np. kopic i stogów siana, kopców kamieni, stert gałęzi itp.

Dobór zabiegów lub ich kombinacja zależne są od sytuacji terenowej (ukształtowania terenu, typu ekosystemu) oraz celu ochrony.

 Najbardziej skuteczną metodą utrzymywania ekosystemów łąkowych jest koszenie, gdyż stosowane systematycznie nie dopuszcza do rozwoju krzewów i drzew oraz kształtuje skład gatunkowy. Koszenie należy do bardzo starych metod użytkowania roślinności. Obok znaczenia gospodarczego ma także bardzo istotny wymiar ekologiczny. Stosowane przez stulecia tradycyjne formy użytkowania kośnego doprowadziły do wykształcenia i stabilizacji bogatych zbiorowisk łąkowych o charakterze zespołów mających swoisty skład gatunkowy. Koszenie jest zabiegiem utrzymującym i stabilizującym zbiorowiska roślinności nieleśnej. Natomiast pozyskiwanie paszy może mieć miejsce tylko w takich przypadkach, które nie kolidują z funkcją ochronną. Do produkcji wysoko jakościowej paszy nadają się tylko te zespoły łąkowe, w których dominują gatunki o dużej wartości pastewnej. Systematyczne długotrwałe użytkowanie kośne, protegujące gatunki odporne na ścinanie, prowadzi do zubożenia składu gatunkowego. Z tych względów koszenie można od czasu do czasu zastąpić okresowym wypasaniem. Wyróżnia się różne rodzaje koszenia w zależności od zamierzonego celu:

- koszenie letnie pozwalające uzyskać plon o wysokiej wartości paszowej,

- koszenie jesienne późne po wysianiu nasion przez rośliny – jest ono ważne dla utrzymania długiego okresu kwitnienia roślinności oraz generatywnego rozmnażania się gatunków,

- koszenie jednorazowe na całej powierzchni, stosowane jest przy małych płatach,

- koszenie etapowe, zalecane przy dużych powierzchniach, polegające na stopniowym wykaszaniu kolejnych części powierzchni,

- koszenie mozaikowe z pozostawianiem nieskoszonych płatów lub pasów roślinności, tzw. "powierzchnie ekologiczne" lub "pasy ekologiczne" pozostawiane co roku w innym miejscu, mające duże znaczenie dla ochrony fauny.

 

Sposób koszenia płatów jest niezwykle istotny dla ochrony fauny. Nie wolno rozpoczynać pracy od obkoszenia płatu dookoła i koszenia ku jego środkowi. Wypłaszane przez kosiarkę zwierzęta uciekają w takim przypadku do środka płatu i masowo giną w ostatnich pokosach. Koszenie należy zawsze wykonywać w sposób ułatwiający przemieszczanie się i swobodną ucieczkę zwierząt w miejsca niezagrożone. W przypadku płatu położonego w obrębie większego kompleksu łąk pracę należy rozpoczynać od środka i kosić ku jego brzegom. Łąki leżące pomiędzy drogą a lasem lub zaroślami, należy zawsze kosić pasami od drogi. W ten sposób pozostawiamy możliwość swobodnej ucieczki zwierząt w bezpieczne dla nich miejsca. Ze względów krajobrazowych i ekologicznych koszone płaty roślinności nie powinny mieć długich odcinków prostych granic i jednolitych geometrycznych kształtów, gdyż są one obce układom naturalnym. Ponadto nieregularne linie faliste tworzą więcej zacisznych miejsc i kryjówek chętnie wykorzystywanych przez zwierzęta. Uzyskiwana w wyniku koszenia biomasa roślinna powinna być usuwana z powierzchni płatów. Można ją także składować w kopy i pryzmy w celu przekompostowania i ewentualnego wykorzystania jako nawozu organicznego. Świeżą masę najlepiej składować w kępach zakrzewień i pod grupami drzew. Zaleca się także ustawiać w wielu miejscach duże kopice, stogi i brogi o regionalnej formie, na które będzie można co roku składać wysuszoną masę roślinną.

Drugą, obok koszenia, tradycyjną formą użytkowania terenów nieleśnych jest wypas. Gospodarka pasterska, utrzymująca się przez wiele stuleci miała największy wpływ na ukształtowanie się i stabilizację zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych. Wypas jest czynnikiem silnie wpływającym na skład florystyczny. Zgryzanie roślin, szczególnie przez owce, jest bardzo selektywne i jego długie stosowanie może powodować eliminację wielu gatunków nie znoszących zgryzania i wydeptywania. Z uwagi na warunki siedliskowe do wypasu nadają się przede wszystkim zbiorowiska na dość zasobnych glebach mineralnych o głębokim poziomie wód gruntowych. Zbiorowiska młak, podmokłych łąk, ziołorośli i szuwarów, na wilgotnych przez cały rok glebach organogenicznych, nie kwalifikują się do systematycznego wypasu. Przy stosowaniu wypasu jako metody ochrony aktywnej zbiorowisk nieleśnych szczególnie istotne jest ustalenie właściwej obsady zwierząt na hektar. Zbyt intensywny wypas, w wyniku którego spasana jest prawie cała darń, powoduje silne ograniczenie kwitnienia roślin i zubożenie fauny owadów.

Usuwanie podrostów drzew i krzewów oraz kształtowanie zakrzewień i zadrzewień. Duża część powierzchni ekosystemów nieleśnych jest w różnym stopniu zarośnięta przez krzewy i drzewa. Utrzymanie układów mozaikowych złożonych z odmiennych biotopów jest wskazane z uwagi na ochronę różnorodności biologicznej. Z tych względów należy utrzymywać kępy krzewów i drzew w obszarze ekosystemów nieleśnych. Nie powinny one jednak zajmować więcej niż 5 - 10% powierzchni. Bardzo ważna jest ochrona pozostałości dawnych zdziczałych obecnie sadów owocowych oraz pozostawianie starych pojedynczych drzew lub ich grup, jako biotopów dla różnych gatunków zwierząt, szczególnie ptaków. Nadmiar krzewów i drzew należy usuwać. Najlepsze efekty daje systematyczne wyrywanie z korzeniami siewek i młodych podrostów. Materiał pochodzący z odkrzewiania (gałęzie drzew i krzewów) można składować na pryzmach w obrębie polan, pod zadrzewieniami oraz w lesie, najlepiej jednak zabierać i wykorzystać dla celów gospodarczych. Systematyczne koszenie łąk skutecznie przeciwdziała sukcesji drzew i krzewów. W przypadku pastwisk nawet przy dużej obsadzie bydła czy owiec w pozostawianych kępach roślinności bardzo szybko pojawiają się podrosty gatunków drzewiastych i krzewów. Przed ich sukcesją najlepiej zabezpiecza systematyczne coroczne wykaszanie jesienią nie spasionych kęp darni.

Kształtowanie stref ekotonalnych na granicy ekosystemów nieleśnych i lasu. Z punktu widzenia ochrony bioróżnorodności niekorzystne jest utrzymywanie ostrych granic między lasem a różnorodnymi zbiorowiskami roślinności zielnej. Granice te winny mieć charakter strefy o różnej szerokości, a w strefie tej winno następować stopniowe rozrzedzanie zadrzewień i zakrzewień od ściany lasu do terenu otwartego. Należy unikać prostego przebiegu granic na długich odcinkach i formować je w postaci swobodnie falistej linii o urozmaiconym przebiegu.

Wzbogacanie siedlisk i tworzenie specyficznych biotopów dla fauny oraz roślinności. Ochronie różnorodności gatunkowej sprzyja występowanie nietypowych biotopów takich jak np: kopy i stogi siana, murki i pryzmy kamieni, sterty gałęzi itp. Mogą one spełniać wiele funkcji ochronnych. Przyciągając zwierzynę płową mogą zmniejszać szkody w uprawach leśnych. Wykorzystywane będą także jako punkty obserwacyjne przez duże ptaki drapieżne oraz jako miejsca lęgowe i kryjówki przez liczne gatunki drobnych zwierząt. Pryzmy i murki z kamieni są niezwykle ważne dla zachowania populacji gadów (węży, jaszczurek) i drobnych ssaków (np. łasica, gronostaj, ryjówki, myszy i inne), które szczególnie chętnie zasiedlają takie biotopy. Często są to także miejsca gniazdowania i kryjówki dla niektórych gatunków drobnych ptaków.