PARK KRAJOBRAZOWY ORLICH GNIAZD
Park Krajobrazowy „Orlich Gniazd” powstał z połączenia dwóch parków, które zostały utworzone w byłych województwach: katowickim (Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach Nr III/11/80 z dn. 20.06.1980 r.) oraz częstochowskim (Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej w Częstochowie Nr XVI/70/82 z dn. 17.06.1982 r.). Jego obszar obejmuje znaczną część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, z charakterystycznymi średniowiecznymi ruinami zamków. Powierzchnia Parku wynosi 475,201 km2, a wokół niego utworzono otulinę – 418,494 km2 oraz obszar chronionego krajobrazu - 195,305 km2.
Położenie
Park Krajobrazowy Orlich Gniazd położony jest w północno – wschodniej części województwa śląskiego. Jego granice rozciągają się od przełomu rzeki Warty koło Mstowa do doliny Białej Przemszy. Zachodni kraniec Parku stanowi tzw. kuesta jurajska – próg strukturalny. Od wschodu mniej wyraźnie widoczna jest granica z Niecką Nidziańską.
Budowa geologiczna i rzeźba terenu
Park zbudowany jest głównie ze skał mezozoicznych. Zasadnicza część utworów pochodzi z dna morza, które istniało na tym terenie w okresie jurajskim, czyli ok. 180 milinów lat temu. Początek skałom wapiennym dały szczątki organizmów zbudowane głównie z węglanu wapnia, które osadzały się na dnie zbiornika. W trzeciorzędzie ciepły i wilgotny klimat sprzyjał zjawiskom krasowym. W czwartorzędzie w obniżeniach pomiędzy wapiennymi wzgórzami, wody wypływające spod topniejącego lądolodu skandynawskiego naniosły olbrzymie ilości piasków, na których wykształciły się gleby bielicowe porośnięte przez bór sosnowy. Najbardziej charakterystycznym elementem krajobrazu Parku są pasma skalne, urozmaicone licznymi ostańcami wapiennymi. Wyróżnia się 3 główne pasma skalne: Smoleńsko – Niegowonickie, Zborowsko – Ogrodzienieckie i Mirowsko – Olsztyńskie. Ostańce skalne zbudowane są z najbardziej odpornej na niszczenie odmiany wapieni – wapieni skalistych. Przyjmują one przeróżne formy, takie jak: iglice, ambony, baszty, mury, stopnie, czy bramy. Najwyższym wzniesieniem Parku jest znajdująca się w Podzamczu Góra Janowskiego, zwana również Górą Zamkową, a jej wysokość to 515 m n.p.m.
Obszar Parku jest bogaty w różnego rodzaju formy krasu podziemnego i powierzchniowego. Występujące tutaj jaskinie oraz schroniska skalne to jedne z najbardziej interesujących i najpiękniejszych obiektów. Ilość jaskiń szacowana jest na około 500. Największymi ich skupiskiem jest obszar Olsztyna i Rezerwatu Sokole Góry, z najgłębszą na obszarze całej wyżyny Jaskinią Studnisko o głębokości 75 m. Za najdłuższą uznawana jest Jaskinia Wierna, której system korytarzy wynosi łącznie ponad 1 km. Namuliska wypełniające jaskinie zawierają liczne szczątki zwierząt oraz ślady bytności ludzi pierwotnych, stanowiąc ważne stanowiska archeologiczne. Obszar Parku cechuje deficyt wód powierzchniowych. Istnienie wapieni oraz rozwinięte formy krasowe powodują wnikanie wód w podłoże i jej podziemne krążenie. Ważnym elementem hydrograficznym Wyżyny Krakowsko–Częstochowskiej są źródła krasowe – wywierzyska. Do najbardziej znanych zalicza się: źródła Zygmunta i Elżbiety w Złotym Potoku, źródła Warty w Kromołowie, źródła Czarnej Przemszy w Bzowie, źródła Centurii w Hutkach Kankach, źródła Pilicy w Pilicy.
Szata roślinna
Teren Parku cechuje się dużą różnorodnością zbiorowisk roślinnych. Znaczną część powierzchni pokrywają lasy, z przewagą borów sosnowych. Można spotkać również lasy bukowe, często porastające najwyższe wzniesienia.Jednakże najcenniejsze są zbiorowiska nieleśne: murawy kserotermiczne oraz naskalne. Są to biocenozy występujące na siedliskach suchych, bogatych w węglan wapnia, na dobrze nasłonecznionych południowych stokach. Charakterystycznymi roślinami są: rojownik pospolity, rozchodnik ostry, dziewięćsił bezłodygowy oraz endemit - przytulia krakowska. Ważnym endemitem jest również warzucha polska, występująca w źródlisku rzeki Centuria.
Świat zwierząt
Duża liczba jaskiń determinuje występowanie 20 gatunków nietoperzy, w tym rzadkich jak: podkowiec duży, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony. Duże kolonie nietoperzy znajdują się w jaskiniach rezerwatu Sokole Góry. Poza nietoperzami w jaskiniach możemy spotkać troglobionty, czyli gatunki występujące jedynie w środowisku jaskiniowym: chrząszcze, muchówki oraz pajęczaki. Pospolite są tu takie gatunki jak: sarna, dzik, lis, zając i bóbr. Faunę ptaków reprezentują: jerzyk, pliszka, pustułka, białorzytka, dzięcioł zielony, kowalik, dudek. Spośród drapieżników można spotkać m.in. jastrzębia, krogulca, myszołowa zwyczajnego, płomykówkę. Na terenie Parku płazy są reprezentowane przez rodziny żabowatych, ropuszkowatych oraz salamandrowatych.
Formy ochrony przyrody
Fragmenty Parku o charakterze naturalnym lub nieznacznie przekształconym przez człowieka, zostały objęte ochroną w formie 10 rezerwatów: Bukowa Kępa, Góra Chełm, Góra Zborów, Kaliszak, Ostrężnik, Parkowe, Ruskie Góry, Smoleń, Sokole Góry, Zielona Góra. Cenne okazy drzew, źródła, ostańce wapienne objęto ochroną pomnikową. Ponadto utworzono obszary NATURA 2000, 2 użytki ekologiczne: Góry Towarne i Golizna w Mstowie oraz stanowisko dokumentacyjne: Jaskinia Wiercica.
Walory kulturowe
Park Krajobrazowy Orlich Gniazd, wziął nazwę od ruin średniowiecznych zamków, które zostały wybudowane wysoko na stromych i trudno dostępnych wapiennych ostańcach. Celem takiego umiejscowienia zamków było uniemożliwienie dostania się intruzom do jego wnętrza. Ptaki drapieżne, jakimi są orły, w ten sam sposób starają się konstruować swoje „domy” - stąd odniesienie w nazwie. Bardzo interesującym elementem krajobrazu są również obiekty sakralne: warowny klasztor Kanoników Regularnych w Wancerzewie koło Mstowa, Klasztor oo. Paulinów na Jasnej Górze, zespół klasztorny oo. Paulinów w Leśniowie, drewniany kościół w Zrębicach. Wśród pałaców wyróżniają się: Pałac Padniewskich w Pilicy i Pałac Raczyńskich w Złotym Potoku.